Samenwerking is de sleutel tot een duurzame zorg
De ecologische voetafdruk die de zorg nalaat, is bijzonder groot. En dat moet anders. Want als onze planeet niet gezond is, hoe kan de mens dat dan wel zijn? Zorgpartijen werken daarom hard aan de ecologische verduurzaming van de sector. Verschillende initiatieven en bedrijven slaan de handen ineen om dit te realiseren. ‘We moeten het samen doen’, zegt Robert Metzke, hoofd duurzaamheid van Philips.

De Nederlandse zorgsector is volgens cijfers van het RIVM verantwoordelijk voor maar liefst 7% van de uitstoot van broeikasgassen, voor 4% van het afval en voor 13% van het grondstoffenverbruik in Nederland. Dat zijn forse cijfers. Sterker nog, de zorgsector stoot meer CO2 uit dan de scheepvaart (4,4% in 2021), het vrachtverkeer (3,6% in 2021) of zelfs de luchtvaart (4,5% in 2021). Die forse voetafdruk van de zorg wordt onder meer veroorzaakt door grondstof- en energiewinning, productie, transport, inkoop, maar ook door afval van bijvoorbeeld genees- en oplosmiddelen.
Medicijnafval
‘Medicijnen belanden bijvoorbeeld via onze urine in het oppervlaktewater. Dat veroorzaakt weefselschade bij vissen’, zegt dr. Evelyn Brakema, huisarts in opleiding en voorzitter van de Groene Zorg Alliantie. ‘En door hoge concentraties hormonen van ‘de pil’ zijn er zelfs mannelijke vissen die eicellen kweken. De hele voedselketen kan worden ontregeld door te veel medicijnafval. Aan de ene kant doet de zorg veel goed voor de mensheid, maar tegelijkertijd is het ook een vervuilende sector die bijdraagt aan een ongezond leefklimaat. Dat laatste willen we natuurlijk zoveel mogelijk beperken.’
Groene Zorg Alliantie
Drie jaar geleden nog maar startte Brakema samen met andere zorgprofessionals de Groene Zorg Alliantie, een netwerk dat zorgprofessionals ondersteunt in de transitie naar duurzaamheid. ‘Het was hard nodig’, zegt Brakema. ‘Verduurzaming van de zorg was op dat moment nog niet echt top of mind.’ Inmiddels werken er zo’n tweehonderd commissies en zogenaamde Green Teams aan verduurzamingsprojecten binnen de zorg. Dit doen zij in hun eigen omgeving. Van studenten tot medisch specialisten, van verpleegkundigen tot diëtisten. Brakema: ‘De Groene Zorg Alliantie verbindt al deze partijen en brengt zo één krachtige groene stem uit binnen de zorg en daarbuiten. Daarmee lukte het bijvoorbeeld om op de valreep het thema duurzaamheid een plek te geven in het nieuwe Integrale Zorgakkoord (IZA). Transitiegelden mogen nu niet terechtkomen bij milieuonvriendelijke projecten.’
Met onze EcoDesign-principes richten we ons op minder gebruiken, langer gebruiken en opnieuw gebruiken
Minder, langer en opnieuw gebruiken
Ook bedrijven realiseren zich dat er binnen de zorg veel winst valt te behalen op het gebied van duurzaamheid. Daarom past Philips – dat technologische oplossingen biedt voor bijvoorbeeld diagnose van ziektes en de behandeling van patiënten – bij het ontwerpen van nieuwe producten hun zogenaamde EcoDesign-principes toe. ‘We doen dit om het energie- en materiaalverbruik aan te pakken’, zegt Robert Metzke. EcoDesign is een ontwerpfilosofie die focust op de circulaire economie. Metzke: ‘Al bij de eerste ideeën en schetsen van een product denken we na over de duurzaamheid ervan. We richten ons daarbij op minder gebruiken, langer gebruiken en opnieuw gebruiken.’
Digitalisering van zorg
Volgens Metzke kunnen zorginstellingen flink profiteren van duurzame initiatieven. Metzke: ‘Door zorg bijvoorbeeld te digitaliseren en gebruik te maken van softwareoplossingen om patiëntenstromen te verbeteren, wordt het gebruik van hardware en materialen minder. Softwareoplossingen kunnen eenvoudig worden geüpdatet zodat ze langer meegaan. Daarnaast kunnen softwareoplossingen helpen om bezoeken aan het ziekenhuis beter en efficiënter in te plannen. Dit scheelt niet alleen reistijd voor patiënten en personeel, maar vermindert ook CO2-uitstoot.’ Een ander voorbeeld betreft volgens Metzke de energierekening in ziekenhuizen. ‘Deze is altijd hoog en loopt alleen maar verder op. Maar door alleen al gebruik te maken van duurzame MRI-scanners, kunnen ziekenhuizen flinke energiekosten besparen. Op een energierekening van vele miljoenen euro per jaar, iets wat geen uitzondering is voor ziekenhuizen, levert een reductie van enkele procenten al snel veel op’, aldus Metzke.
Om het hele systeem te verduurzamen is het nodig dat we dus echt de handen ineenslaan. Geen enkele partij kan dit alleen
Duurzame initiatieven
Volgens Brakema is kennisuitwisseling enorm belangrijk bij het versnellen van de transitie. ‘Denk aan kennis over hoe het afval in operatiekamers kan worden teruggebracht, of hoe milieubelastende narcosegassen kunnen worden vervangen door propofol, dat geen broeikasgas is. De Groene Zorg Alliantie heeft een open, online platform waar al dit soort initiatieven worden genoemd, zodat niet iedere partij het wiel opnieuw hoeft uit te vinden.’
Samenwerken is hierbij van essentieel belang. Brakema: ‘De zorg is zo’n omvangrijke sector en alles grijpt in elkaar. Willen we bijvoorbeeld het afvalprobleem aanpakken, dan moeten we samenwerken met afvalverwerkers. En willen we milieuvriendelijkere geneesmiddelen gebruiken dan hebben we daarbij ook de hulp nodig van de farmaceutische industrie en zorgverzekeraars. Om het hele systeem te verduurzamen is het nodig dat we dus echt de handen ineenslaan. Geen enkele partij kan dit alleen.’
Het is belangrijk dat ziekenhuisbestuurders duurzaamheid gaan zien als een integraal onderdeel van hun strategische, economische en financiële beslissingen
Duurzaamheid als integraal onderdeel
Er lijken veel quick wins te behalen in de zorg daar waar het gaat om verduurzaming. Metzke: ‘We kunnen vrij snel nog veel stappen zetten. Maar in een wereld waarin de gezondheidszorg al overbelast is met personeelstekorten, kostenbesparingen, kwaliteit van zorg en digitalisering, is duurzaamheid vaak niet de eerste prioriteit van ziekenhuisbestuurders. Dat is begrijpelijk, maar daarom niet minder nodig. Het is dan ook belangrijk dat ziekenhuisbestuurders duurzaamheid gaan zien als een integraal onderdeel van hun strategische, economische en financiële beslissingen. Het kan namelijk heel goed samen: én duurzaam én meer zorgkwaliteit en economisch voordeel.’
Zo werkt Philips aan een duurzame zorg
Philips past bij het ontwerpen van nieuwe producten zijn EcoDesign-principes toe, een ontwerpfilosofie die focust op circulaire economie. Metzke: ‘Zo bieden we ziekenhuizen de mogelijkheid om hun medische apparatuur aan het eind van de levensduur in te ruilen, waardoor een groot deel van de materialen kan worden hergebruikt. Daarnaast werken we aan nieuwe digitale en circulaire technologie en business modellen, zodat de zorg duurzamer ingericht kan worden.’ Van alle verkopen bestaat 20 procent van de producten uit circulaire oplossingen en komt meer dan 70 procent uit producten en diensten ontworpen met de EcoDesign principes. Daarnaast voert Philips al sinds 2020 een CO2- neutrale bedrijfsvoering en haalt 100 procent van de benodigde elektriciteit uit hernieuwbare bronnen.
Samenwerken is harde voorwaarde
Ketenpartijen zullen daarbij wel de handen ineen moeten slaan om de zorg te kunnen verduurzamen. Metzke: ‘Samenwerken is een harde voorwaarde. Wij doen dat ook. Bijvoorbeeld met de toonaangevende ziekenhuizen en onderzoekscentra zoals Champalimaud Foundation in Portugal, een particuliere stichting voor biomedisch onderzoek. Met hen hebben we als doel gesteld om de CO2-uitstoot van hun gebruik van diagnostische en interventionele beeldvormingsapparatuur tegen 2028 te halveren. Maar ook werken we samen met onze leveranciers om onze gehele toeleveringsketen te verduurzamen. Daarnaast hebben we onlangs de ‘Green Deal voor duurzame zorg 3.0’ ondertekend om kennis te delen en bij te dragen aan de duurzame transitie in de zorg.’
Green Deal Duurzame Zorg
De Green Deal Duurzame Zorg 3.0 is een belangrijke ‘motor’ in de verduurzamingsopgave van de zorg. In deze overeenkomst hebben zorginstellingen, overheden en bedrijven afspraken gemaakt op het gebied van duurzaamheid. Hayke Veldman is bestuurlijk aanjager van de Green Deal. ‘We zitten inmiddels in versie 3.0’, legt hij uit. ‘De vorige twee versies focusten vooral op bewustwording van het feit dat de zorg een grote vervuiler is en dat het duurzamer moet. Die bewustwording is nog steeds nodig, maar inmiddels zijn we toe aan concrete acties. Vandaar versie 3.0.’ Ondertekenaars van de Green Deal verbinden zich grofweg aan vijf afspraken. Veldman: ‘Gezondheidsbevordering, kennis & bewustwording, CO2-reductie, circulaire zorg en het verminderen van medicijngebruik en -afval.’
De uitdaging zit hem er vooral in om de vele kleinschalige initiatieven op grote schaal uit te rollen
Uitrollen op grote schaal
Ook wat Veldman betreft is er veel ruimte binnen de zorg om te verduurzamen. Bewustwording speelt hierin een belangrijke rol. Veldman: ‘Neem de afvalverwerking vanuit operatiekamers. Sommige afvalstromen, denk aan weefselresten, moeten op een hoge temperatuur worden verbrand. Andere stromen, denk aan papier en verband, kunnen op veel lagere temperaturen worden verbrand. Maar uit gewoonte wordt vaak al het afval uit een operatiekamer op één hoop gegooid en op hoge temperatuur verbrand. Dat kan veel energiezuiniger. De uitdaging zit hem er vooral in om de vele kleinschalige initiatieven op grote schaal uit te rollen. Dat vraagt om intensieve samenwerking tussen zorginstellingen, zorgverzekeraars, maar ook overheden, brancheorganisaties en bedrijven. Het gaat namelijk niet vanzelf. Vaak moeten zorginstellingen werkprocessen aanpassen en nieuwe afspraken maken met bijvoorbeeld leveranciers wanneer ze duurzame materialen gaan gebruiken of de hoeveelheid afval willen terugdringen.’
Wanneer we samen met leveranciers de waardeketen kunnen innoveren, heeft dit potentieel een impact die zeven keer groter is dan de vermindering van CO2-uitstoot van onze eigen activiteiten
Aan de slag
Philips pleit voor een Europese routekaart om prioriteiten op elkaar af te stemmen en circulariteit op schaal te stimuleren. Metzke: ‘Zijn bijvoorbeeld transport, import en gebruik van refurbished systemen wel of niet toegestaan in de zorginstellingen in verschillende EU-landen? Het gaat hier om apparatuur die na gebruik door Philips volledig wordt gereviseerd en geüpgraded naar de huidige standaard en zo nog een tweede leven krijgt. Over zaken als deze moet op Europees en wereldwijd niveau duidelijkheid bestaan.’ Daarnaast pleit hij voor meer samenwerking met de toeleveringsketens. Metzke: ‘Wanneer we samen met leveranciers de toeleveringsketen kunnen innoveren, heeft dit potentieel een impact die zeven keer groter is dan de vermindering van CO2-uitstoot van onze eigen activiteiten. Samenwerken met leveranciers kan dus echt zoden aan de dijk zetten. Daarom hebben we ook duidelijke doelstellingen geformuleerd voor Scope 3; onze indirecte emissies in de gehele keten. Vorig jaar hebben we als eerste gezondheidstechnologiebedrijf goedkeuring gekregen voor deze doelstelling. Hiermee streven we ernaar om tegen 2030 42 procent van de indirecte CO2-uitstoot in de gehele keten te verminderen.
Wat hierbij helpt is om toegewijde mensen te vinden die bereid zijn om veranderingen ook daadwerkelijk door te voeren. Belangrijk is dat we tastbare en behapbare projecten initiëren met duidelijke afspraken, en verantwoordelijkheden. Kortom: laten we grote vraagstukken opdelen in concrete initiatieven, hiervoor plannen maken, doelen stellen en eenvoudigweg actie ondernemen. Het feit dat er nog steeds onduidelijkheid is over veel zaken, is geen excuus om te wachten.’